Vispasseerbaar maken van De Wamp
Over rechttrekken en stuwen
De Wamp is een ecologisch waardevolle waterloop die stroomt door de gemeenten Arendonk, Oud-Turnhout, Retie en Kasterlee. Bij een ruilverkaveling werden in deze waterloop zeven stuwen gebouwd. Dat gebeurde vroeger wel vaker. Bij ruilverkavelingen werden waterlopen rechtgetrokken zodat nabije landbouwpercelen beter benut konden worden.
Een rechtgetrokken waterloop voert het water veel sneller af, wat voor wateroverlast kan zorgen. Daarom werden betonnen stuwen gebouwd die de waterafvoer vertragen. Vissen kunnen zo'n stuw echter niet passeren en geraken niet meer stroomopwaarts. Maar voor veel vissen hangt hun voortbestaan daarvan af. Ze moeten stroomopwaarts op zoek naar nieuwe schuilgebieden, om voedsel te vinden en om zich voort te planten!
Ook De Wamp was vroeger een sterk meanderende rivier, zoals je hiernaast kunt zien.
Prioritaire soorten zoeken toevluchtsoorden
Hoewel de Wamp voor het grootste deel door landbouwgebied stroomt, heeft hij toch een belangrijke ecologische functie als verbinding tussen Europese habitatrichtlijngebieden. Die vormen een belangrijk toevluchtsoord voor zeldzame vissoorten zoals kleine modderkruiper (Provinciale Prioritaire Soort), rivierdonderpad (Provinciale Prioritaire Soort), kopvoorn en grote modderkruiper. De provincie Antwerpen beheert de Wamp en heeft dan ook een belangrijke taak om deze verbindende functie te herstellen en de waterloop vispasseerbaar te maken. Volgens een rapport over de levenskwaliteit in beken dat Natuurpunt op 23 augustus 2016 publiceerde, hoort de Wamp bij de 15 meest bruisende beken van Vlaanderen!
Zeven in drie keer
De Wamp weer helemaal geschikt voor vissen maken is een omvangrijk werk. De zeven stuwen zitten verspreid over een traject van vijftien kilometer. De beek doorkruist daarbij vier gemeenten. Het dappere snijdertje had er ooit zeven in één klap, maar wij zijn geen kleermaker uit een sprookje. Het volledige traject van De Wamp doen we daarom in drie keer:
- drie stuwen vervangen door vistrappen in Kasterlee (voltooid in 2015)
- twee stuwen vervangen door vistrappen en oeverzones vernatuurlijken in Oud-Turnhout en Retie (voltooid in 2018)
- twee stuwen vervangen door vistrappen in Arendonk
Vissen weer vlot voorbij Kasterlee
In dialoog met de landbouw
De provincie startte in eerste instantie met het uitwerken van oplossingen voor de drie meest stroomafwaartse stuwen. De landbouwsector werd van in het begin nauw betrokken bij de uitwerking van de plannen. Er werd gezocht naar ingrepen met zo weinig mogelijk impact op de aanpalende landbouwpercelen en naar win-win situaties. Daarvoor werden de plannen uitvoerig besproken met de betrokken landbouwers.
Voor de twee meest afwaartse knelpunten werd gekozen voor een bekkentrap. Het opwaartse knelpunt werd vervangen door een stenen helling. Mee op vraag van de landbouwsector werd de bekkentrap voor de middelste zone over een langere afstand aangelegd om de huidige plaatselijke vernatting van landbouwpercelen te verminderen.
De Wamp gezien vanaf de Heidewind: links voor de werken, rechts met 2 vistrapjes
Werken aan het nageslacht
In de meest stroomafwaarste vispassage legden we een paaiplaats voor kopvoorn en serpeling aan. Dat deden we door in de waterloop een grindzone te maken. We wilden uittesten of deze vissen zo beter voor nageslacht kunnen zorgen. En de resultaten waren zo positief dat we ook in het volgende deelproject zo'n paaiplaats hebben gemaakt.
De werken aan de eerste 3 vispassages werden uitgevoerd door aannemer Van Raak bvba uit Weelde en afgerond eind november 2015. De totale kostprijs was 363.000 euro, waarvan 50.000 euro gefinancierd werd door het Visserijfonds van het Agentschap voor Natuur en Bos van de Vlaamse Overheid.
Oud-Turnhout ontvangt blije vissen
Verse vis in zicht
Nadat het eerste deel in Kasterlee sucesvol was afgerond trokken we weer naar de ontwerptafel met het studiebureau. In de herfst van 2017 begonnen de werkzaamheden aan De Wamp in Oud-Turnhout en Retie. Ook hier vormden twee stuwen een onneembare hindernis voor vissen. Daarom vlogen de stuwen eruit en kwamen er twee vistrappen in de plaats. Zo kunnen vissen verder stroomopwaarts zwemmen om eten te zoeken of te paaien. Door de ingrepen willen we zeldzame vissoorten stimuleren. En met succes, want bij een viscontrole eind april 2018 werd er opnieuw kleine modderkruiper aangetroffen!
Vissen paaien
Om het de vissen helemaal naar hun zin te maken bleef het niet bij vistrappen alleen. Op twee plekken gaven we de oever een natuurvriendelijke make-over. Bovendien deed Pidpa hetzelfde op één van hun percelen aan De Wamp. De oever werd in een heel flauwe helling aangelegd. Dat verschil in diepte zorgt voor meer variatie in temperatuur en stroming. De beek wordt zo voor meer planten en dieren aantrekkelijk. Flauwe oevers zijn bovendien een ideale omgeving voor opgroeiende jonge vis.
Om de flauwe oevers nog beter te laten werken, plaatsten we in de beek 'stroomdeflectoren'. Dat zijn een soort kunstmatige eilandjes in de beek die zorgen voor meer variatie in de stroomsnelheid. Zo krijg je een afwisseling van snellere en tragere stromende zones. Dat zorgt dan weer voor een grotere verscheidenheid van planten en dieren, meer biodiversiteit dus!
Tot slot legden we tussen twee drempels van de afwaartse vistrap een 'paairiffle' aan. Dat is een grindzone in de bedding van de beek waar zeldzame visjes als kopvoorn en serpeling graag paaien. Bij de heraanleg in Kasterlee legden we al eens zo'n zone aan bij wijze van test, en mét succes.
Al deze maatregelen samen zorgen voor een zeer divers leefgebied waar hopelijk veel vissoorten hun plekje kunnen vinden.
Wie steekt een vinnetje toe?
Als waterloopbeheerder neemt de provincie initiatief om haar waterlopen te verbeteren. Om tot de uitvoering te komen moet er heel wat gebeuren. Dat begint meestal met een studie. Die wordt gevolgd door de opmaak van een ontwerp. En dan moeten er natuurlijk de nodige centen gevonden worden voor de uitvoering. Vaak moet er ook onderhandeld worden over het verwerven van de nodige gronden. En soms is onteigenen de enige mogelijkheid. Maar wij gaan liever in dialoog met alle betrokkenen.
Voor dit project konden we rekenen op de medewerking van Pidpa. Ze stelden twee percelen ter beschikking en bekostigden de aanpassing van één ervan. Het derde perceel is van een privépersoon, die ons toestond de oeverzone aan te passen. Een fijn gebaar waar de vissen wel bij varen.
Wereld Vismigratie Dag
De werken werden afgerond in het voojaar van 2018 en plechtig ingehuldigd op Wereld Vismigratie Dag. Een tweejaarlijks internationaal evenement dat aandacht wil vragen voor visvriendelijke waterlopen. Onder de hashtag #HappyFish willen ze mensen en organisaties samenbrengen die zich inzetten voor blije vissen.
Ook deze werken werden uitgevoerd door Van Raak bvba. De totale kostprijs was 400.000 euro, btw inbegrepen. 25.000 euro daarvan werd door Pidpa betaald. Verder kregen we ook nog een investeringssubsidie van het Agentschap voor Natuur en Bos van de Vlaamse Overheid en een cofinanciering van het Visserijfonds.